Franz Meerts, De gerechtigheid van Keizer Otto III naar Dieric Bouts, 1889-1890, collectie M Leuven

Gerechtigheidstaferelen

Een gepast onderwerp kiezen voor zo’n belangrijke opdracht is niet evident. In 1468 doet het stadsbestuur beroep op theoloog Jan van Haeght om hen te helpen bij de zoektocht naar een passend thema. In ieder geval moet het onderwerp de zware verantwoordelijkheid van het burgerlijke bestuur symboliseren. De Leuvense schepenen kunnen zo tot voorzichtigheid en verantwoordelijkheidsbesef aangemaand worden, want hen wacht de allerzwaarste taak: het vellen van een rechtvaardig oordeel.

Zo gaat theoloog Jan van Haeght op zoek naar een geschikt onderwerp voor deze gerechtigheidstaferelen. Hij komt terecht bij de iconografie van Het Laatste Oordeel én bij het verhaal van Keizer Otto III. Een drieluik met de voorstelling van Het Laatste Oordeel moet de Leuvense schepenen tijdens hun rechtspraak herinneren aan de ‘Ultieme Rechter’ en zijn finaal oordeel aan het einde der tijden. Twee panelen in het Musée des Beaux-Arts in Rijsel (Lille) worden vandaag gezien als twee zijluiken van deze Dieric Bouts-triptiek. De twee luiken zijn tot en met 14 januari 2024 te zien in de tentoonstelling DIERIC BOUTS. Beeldenmaker in M Leuven.

Naast deze triptiek plant de schilder ook nog vier andere panelen met gerechtigheidstaferelen. Hij sterft wanneer hij nog maar een van deze vier schilderijen heeft afgewerkt, en ateliermedewerkers voltooien nog een tweede paneel. Van de vier geplande panelen zijn er dus uiteindelijk maar twee stuks gemaakt: De marteldood van de onschuldige graaf en De vuurproef. Die bevinden zich nu in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België.

Als een stripverhaal

Wat vooraf ging: de keizerin en echtgenote van de Rooms-Duitse keizer Otto III (980-1002) was verlekkerd op een knappe graaf die deel uitmaakte van de keizerlijke hofhouding. Zij probeerde de gehuwde graaf tevergeefs te verleiden, maar die weigerde in te gaan op haar avances. Hij was gesteld op zijn reputatie en had immers trouw gezworen aan zijn keizer! Daarop nam de misnoegde keizerin wraak: ze beschuldigde de graaf valselijk van het formuleren van ‘oneerbare voorstellen’. Het vervolg van het verhaal ontplooit zich op de twee panelen van Bouts. Als een stripverhaal, zijn opeenvolgende scènes op de voor- en achtergrond voorgesteld binnen hetzelfde beeld.

Keizer Otto III gelooft zijn echtgenote, de keizerin, en laat de graaf – zonder eerlijk proces – onthoofden. In het eerste paneel begeleidt een monnik de veroordeelde edelman, gekleed in een lang wit gewaad, naar zijn schavot. In zijn laatste momenten, voor zijn executie kijkt de edelman naar zijn vrouw: zij slaat haar ogen neer en heeft haar handen in elkaar gevouwen. De keizer en keizerin observeren de scène van achter de ommuring van hun paleis. Centraal op het paneel heeft de beul met blauw-gele broek de edelman onthoofd. Het lichaam van de graaf ligt levenloos op de grond, het bloed spuit nog uit zijn romp. De beul overhandigt het afgehakte hoofd aan de vrouw van de edelman. Hoogwaardigheidsbekleders en geestelijken staan rondom de plaats van executie en kijken naar het tafereel.

Na de terechtstelling bekrachtigt de vrouw van de onthoofde graaf in het tweede paneel dat haar man valselijk beschuldigd is. Met het afgehouwen hoofd van haar man in de ene hand, houdt ze in haar andere hand een gloeiendhete staaf vast. Dat ze ongedeerd de gloeiende staaf in haar hand kan houden vormt het ultieme bewijs voor de onschuld van de graaf. Keizer Otto komt hierdoor tot het inzicht dat het zijn eigen vrouw, de keizerin, is die gelogen heeft. De keizer veroordeelt zijn vrouw uiteindelijk tot de brandstapel: op de achtergrond is te zien hoe zij levend verbrand wordt.

De moraal van het verhaal is raak samengevat in de laatste zin op het middelste paneel – een toevoeging aan de negentiende-eeuwse kopie, waarop de scènes uit de legende van Keizer Otto III in het Middelnederlands beschreven zijn. Als die wijse dolen, dolen sij groffelijck. De boodschap is duidelijk: vel niet te snel een oordeel. Informeer je steeds grondig over de feiten. Wees daarbij correct en eerlijk, en dien de waarheid met geduld – want als die wijse dolen – ‘als wijze mannen verdwalen in doelloosheid’, dolen sij groffelijck – ‘verdwalen zij grondig’.

Een bewogen geschiedenis

De gerechtigheidstaferelen van Bouts kenden een bewogen geschiedenis. Uit financiële noodzaak beslist het Leuvense stadsbestuur in 1826 om de twee afgewerkte gerechtigheidspanelen te verkopen, om er de verbouwing van de Tafelronde aan de Grote Markt mee te financieren. Zo belanden de twee panelen in de collectie van Willem II (1792-1849), prins van Oranje, als verjaardagsgeschenk van zijn vader Willem I (1772-1843), koning der Nederlanden. Ze hingen eerst in diens residentie in Brussel, en vanaf 1840 in het Paleis Kneuterdijk van Willem II in Den Haag. In het midden van de negentiende eeuw worden ze meermaals (tevergeefs) te koop aangeboden op een veiling. Uiteindelijk koopt een Brusselse kunsthandelaar de werken, die ze in 1861 verkoopt aan de Belgische Staat, waarna ze in de collectie van de KMSKB belanden.

Als onderdeel van een grote neogotische restauratiecampagne van het Leuvense stadhuis bestelt de stad Leuven in 1889 twee kopieën op ware grootte bij de kunstschilder Franz Meerts (1836-1896). Meerts kreeg ook de opdracht om het centrale tekstpaneel toe te voegen met een zestiende-eeuws Leuvens rederijkersgedicht over de afgebeelde taferelen uit de legende van Keizer Otto III. Deze negentiende-eeuwse kopieën hangen vandaag nog steeds in de zogenaamde schepenzaal, achter de gotische raadszaal in het historische stadhuis.