Een kunstkamer

Frans Francken II geldt als de eerste kunstenaar die zowel bestaande als fictieve verzamelaarskabinetten in beeld heeft gebracht, evenals beeldvullende wanden en tafels met kunstwerken en kleinoden. Deze Preziosenwand is een goed voorbeeld van de laatste categorie. Geheel in overeenstemming met de samenstelling van oudere vorstelijke rariteitenkabinetten beeldt Francken in het schilderij zowel natuurlijke als artificiële objecten uit. Tot de…

Frans Francken II geldt als de eerste kunstenaar die zowel bestaande als fictieve verzamelaarskabinetten in beeld heeft gebracht, evenals beeldvullende wanden en tafels met kunstwerken en kleinoden. Deze Preziosenwand is een goed voorbeeld van de laatste categorie. Geheel in overeenstemming met de samenstelling van oudere vorstelijke rariteitenkabinetten beeldt Francken in het schilderij zowel natuurlijke als artificiële objecten uit. Tot de naturalia behoren een gedroogd zeepaardje, haaientanden, slakkenhuizen en zeeschelpen uit de Indische of Stille Oceaan. Bovenaan in het schilderij hangt een juweel in de vorm van een bewerkte schelp met enkele natuurparels. Op de tafel vooraan bevinden zich van links naar rechts: een album met tekeningen van de Bolognese kunstenaar Leonello Spada en van Frans Floris; een bronzen gedenkpenning met koning Hendrik IV en Maria de’ Medici, ontworpen door Guillaume Dupré, premier sculpteur du Roi; een zelfportretje uit 1558 van de Gentse miniaturist Simon Bening op 75-jarige leeftijd, bekend van twee analoge miniaturen in het Londense Victoria & Albertmuseum (inv.nr. P.159-1910) en het Metropolitan Museum in New York (inv.nr. 1975.1.2487). Het is aannemelijk dat Francken deze beeltenis van zijn illustere voorganger opnam om zichzelf binnen de Vlaamse traditie van fijnschilders te plaatsen. Rechts van het portretje staan een Romeins reukflesje en een zwart olielampje, en meer naar achteren een kistje in zwart-met-goud pseudo-Japans lakwerk en enkele schelpen, waaronder een Conus Marmoreus. De Annunciatie en Aanbidding door de Koningen ernaast zijn eigen werk van Francken. De kunstenaar grijpt deze gelegenheid aan om potentiële kopers ervan te overtuigen dat ook zijn werk in geen kunstverzameling mag ontbreken! Meer vooraan zien we een Landschap bij een molen van Jan Brueghel II dat vergelijkbaar is met schilderijen in Dresden (Gal.nr. 886) en Schwerin (inv.nr. G23). Over de rand van de tafel balanceert een koperen Japans slotje. Rechts daarvan zien we een munt met een vermoedelijke beeltenis van paus Clemens VII, enkele Romeinse denarii, Griekse tetradrachmen en eigentijdse gouden dubbele Albertijnen. Boven de uitgestalde kostbaarheden verheft zich een wand met zes schilderijen. Een Madonna in een bloemenkrans bekleedt er de ereplaats. Misschien ontstond dat werk door de samenwerking van Francken met de bloemenschilder Andries Daniels. Links ervan doet een sneeuwlandschap denken aan schilderijen van Gijsbrecht Leytens en het pastorale heuvellandschap daarboven is in de stijl van Paul Bril. Uit onderzoek met infrarood licht blijkt dat Francken hier oorspronkelijk een vlinder had geschilderd. Het ovalen schilderij met een brandende stad bij maanlicht wordt in verband gebracht met Joos de Momper. De hand van die meester zien we ook in het rotslandschap, dat gelijkenis vertoont met een paneel in Dresden (Gal.nr. 1218). Het woudlandschap eronder valt moeilijker te identificeren. Het toont verwantschap met schilderijen van Andries Govaerts, Gillis van Coninxloo, David Vinckboons en Adriaen van Stalbempt. Rechts op het schilderij wordt onze aandacht opgeëist door een artificieel boeket van bloemen die elk in een ander jaargetijde bloeien. Ze staan in een sierlijke vaas in geglazuurd aardewerk waarop mythische zeewezens een veldslag uitvechten. Dit tafereel leidt de blik naadloos naar de werkelijke agressie in het doorkijkje aan de rechterkant. In de buitenlucht slaan mannen met ezelskoppen wetenschappelijke instrumenten, muziekinstrumenten, een boek en een beeldhouwwerkje stuk. ‘Den Mensch uytghebeeldt met een Esels hooft, beteyckent onverstandt: want den Esel is seer onverstandigh, en vergheetlijck,’ aldus Karel Van Mander (Schilderboeck, 1604, fol. 130r.) In Franckens wereld leiden de beeldenstormers een marginaal bestaan.