Een landschap wordt door een diagonale lijn in twee stukken gesneden. Het onderste gedeelte is donker en wordt beheerst door vreemde, scherpe en stekelige vormen. Het maakt een vijandige indruk. Hier ligt de heilige Hiëronymus met gevouwen handen en gesloten ogen te bidden op de grond. Hij wordt begeleid door zijn trouwe compagnon de leeuw en beschermd door de gekruisigde Christus. Het centrale gedeelte van het landschap ruikt fris groen. Bovenaan gaat het over in een blauwe waterpartij die mooi aansluit bij het azuur van de lucht.
Jheronimus Bosch (ca. 1450 – 1516) was afkomstig uit een schilderfamilie uit ’s Hertogenbosch. Alhoewel hij een van de eerste kunstenaars uit de Nederlanden was die zijn werk signeerde, deed hij dat niet met zijn eigen naam, Jheronimus van Aken, maar met het pseudoniem Bosch. Hij huwde een dochter uit een welgestelde koopmansfamilie en kocht een huis op het marktplein van zijn geboortestad, waar hij eveneens zijn atelier vestigde. Over eventuele reizen is niets gekend.
Bosch wordt beschouwd als een belangrijke vernieuwer. Hij ontwikkelde een originele beeldtaal en een individuele stijl met nieuwe motieven en oorspronkelijke composities, die later door Pieter Bruegel de Oude (1525 – 1569) verder werden uitgewerkt. Bosch is zowel ambachtsman als humanistisch intellectueel, een scherp waarnemer met een grote verbeeldingskracht, moralist en satiricus. Hij toont wat bevreesd en ook wat begeerd wordt. In zijn werk is er tegelijk plaats voor zedeloos gedrag en diepgaande devotie. Zijn belangrijkste thema’s zijn de verzoeking van het kwaad en de belofte van de hemelse zaligheid.
Grosso modo kunnen we in zijn œuvre drie thematische groepen onderscheiden. Populair zijn vooral de moralistische schilderijen waarin de menselijke conditie messcherp geobserveerd en ontleed wordt. Vanuit eschatologisch oogpunt is Bosch vooral geïnteresseerd in het einde der tijden en de menselijke bestemming na de dood. Maar ook devotiepanelen met te volgen voorbeelden, evenals schilderijen met niet te volgen voorbeelden, de zogenaamde exempla contraria, vielen in de smaak bij de Bourgondische hertogen en hun edellieden, evenals bij de burgerlijke elite.
Het afbeelden van voorbeeldheiligen weerspiegelt het monastiek ideaal van de Moderne Devotie zoals die in de vijftiende eeuw onder andere door Thomas a Kempis in zijn De imitatione Christi bepleit werd. In navolging van Christus zou een leven van versterving en zelfkastijding, onophoudelijk bidden en mediteren, leiden tot spirituele ontwikkeling.
De heilige Hiëronymus van Stridon (ca. 347 – Bethlehem, 420) was kerkvader en bijbelvertaler. Hij vertaalde de bijbel naar het alledaags Latijn. Het is pas meer dan 1000 jaar later, tijdens het Concilie van Trente (1545-1563), dat zijn Vulgaat door de Katholieke Kerk als enige gezaghebbende tekst erkend werd. Alvorens hij tot priester gewijd werd verbleef Hiëronymus als kluizenaar een drietal jaar in de Syrische woestijn om zich van alle aardse verlangens te bevrijden en zich volledig aan God te wijden. Hier werd hij door Jheronimus Bosch afgebeeld.
Het kruisbeeld van Christus als stichtend voorbeeld, de soutane en de kardinaalshoed, het boek van de bijbelvertaler, de steen van de zelfkastijder en de leeuw als enige metgezel, zijn de vaste attributen van Hiëronymus als boeteling in de woestijn. Tegelijkertijd zit het schilderij boordevol symboliek.
Zo zijn zowel de vos als het koolmeesje symbolen van list en van bedrog. De vos onderaan links slaapt de slaap der onschuldigen nadat hij de haan heeft doodgebeten en het koolmeesje is ondersteboven aan de tak blijven hangen die door de malafide vogelvanger met lijm was ingesmeerd. En als nachtdier staat de uil hier mogelijk voor duistere praktijken en kwaadwillige krachten.
Meestal zien we de heilige Hiëronymus als de boetvaardige zondaar die zich met een steen tot bloedens toe op de borst slaat. Om zo dicht mogelijk bij Christus te komen moet hij ook zijn persoonlijk lijden ondergaan. Hier ligt de heilige al biddend op de grond met de steen werkeloos naast hem. Drie jaar van ontbering in een vijandige omgeving hebben hem soelaas gebracht. De zuivering is ingetreden. Getuige hiervan het spierwitte kleed van de haveloze heremiet; bijna even blank als de smetteloos witte lendendoek van Christus. Het zuiveringsproces dat de heilige heeft doorgemaakt wordt op symbolische wijze afgebeeld door het piepkleine wasvrouwtje dat aan het meer in de achtergrond de was doet.
Tekst: Lieven Van Den Abeele
Interesse in Jheronimus Bosch en zijn tijdgenoten? Ontdek onze website 'Vlaamse Primitieven'. Boeiende achtergrondinformatie over Pieter Bruegel de Oude en zijn oeuvre vind je op de Bruegel-website van de Vlaamse Kunstcollectie.
Lees meer over de collectie van MSK Gent op de website van het museum en volg het museum via Facebook en Instagram.