Jan van Eyck was een revolutionaire vernieuwer. De retrospectieve in Gent bewijst het, de media beschreven het dit voorjaar in het lang en het breed. Ook het KMSKA bezit twee prachtvoorbeelden vol nieuwigheden, Madonna bij de fontein die eerder aan bod kwam in deze reeks en Heilige Barbara van Nicomedië. Hier concentreren we ons op de Heilige Barbara.
De eerste zelfstandige tekening
Jan van Eyck hield wel van een puzzel. Hij zorgde ervoor dat kunsthistorici nog heel lang kunnen debatteren over de kernvraag van dit werk: is het een voorbereidende tekening of een afgewerkt kunstwerk? Of een voorbereidende ondertekening die een afgewerkte tekening werd? Van Eyck en zijn tijdgenoten tekenden hun ondertekening vaak met metaalstift op een speciale grondlaag van vermalen botten of hoorn. De fijne gegraveerde lijnen van de stift geven dan houvast bij het schilderen. Zo’n lijnen zitten onder delen van de toren en Barbara. De aanvang voor een schilderij dat niet afraakte, dus. Alleen ging Van Eyck bovenop die lijnen voor zijn tijd ongezien schetsmatig aan de slag met pen en penseel. Hij liep daarmee vooruit op Bosch en Bruegel. Bovendien signeerde hij het werk. Had de opdrachtgever zich teruggetrokken en maakte hij daarom een pentekening i.p.v. een schilderij?
Geen toren onder de arm
In het heiligenverhaal sluit Barbara’s vader haar op in een toren. Kunstenaars gaven deze pre-Rapunzel later een toren mee onder de arm ter herkenning. Jan van Eyck week af van die traditie. Geen miniatuurtorentje hier, maar een echt bouwwerk. Nog in aanbouw, dat wel. Zoals de katholieke kerk? Zoals de gemeenschap die zich verenigt om zo’n toren te kunnen realiseren? Barbara weet zich alvast omringd door een heleboel werklui en toeschouwers. Die waren gebruikelijk bij afbeeldingen van de toren van Babel, zoals Van Eyck die kende van boekillustraties. Hij vertaalt een thema uit boeken naar een schilderij.
