James Ensor, Skelet bekijkt chinoiserieën, 1885 -1888, collectie MSK Gent

Doorheen een deuropening kijken we de kamer binnen. Het aanwezige personage is zich van onze aanwezigheid niet bewust. De man zit met opgetrokken knieën in zijn stoel. Het ziet er niet naar uit dat hij nog iemand verwacht. De extra stoel is niet voor een of andere bezoeker bestemd. Opvallend gele sokken houden de plaats bezet. Het versluierende licht dat uit het dakraam naar binnen valt werpt geen enkele schaduw. Het maakt de contouren minder scherp en omfloerst de vormen. Op de schoot van de kunstliefhebber ligt een uitgevouwen prentenboek waarin hij zich ogenschijnlijk verdiept. Zijn verzonken houding laat vermoeden dat hij lichtjes is ingedommeld.

Keerpunt

Zo moet dit intimistisch interieurschilderij er in 1885 hebben uitgezien voordat Ensor enkele jaren later besloot om het hoofd van de zitter met een schedel te overschilderen. Onderaan links werd eveneens een doodshoofd toegevoegd. Hierdoor markeerde de kunstenaar, zowel vormelijk als inhoudelijk, een keerpunt in zijn oeuvre. Door de introductie van het skelet en het opgeven van de impressionistische weergave van de werkelijkheid creëerde Ensor een uiterst subjectieve kunst, gekenmerkt door eenzaamheid en angst. De twee Spaanse stoelen fungeren als stilleven of nature morte. Blijkt dat we dan toch verwacht worden, en dat onze plaats door de dood wordt warm gehouden.

Overschilderen

Rond 1888 begon Ensor zijn schilderijen te overschilderen met fantastische, groteske en satirische elementen. Het meest gekende voorbeeld is zijn Zelfportret met bloemenhoed (Oostende Mu.ZEE, 1883-1888), waarbij hij niet alleen het schilderij, maar ook zichzelf bewerkte. Aan Oude dame met maskers (MSK Gent, 1889) voegde hij spottende maskers toe nadat het portret door de opdrachtgeefster geweigerd werd. Bovenaan rechts duikt alweer een schedel op.

Door vrouwen omringd

James Ensor (1860-1949) was geboren, getogen en verankerd in Oostende. Zijn vader was in Brussel geboren uit Engelse ouders. Als ingenieur van bruggen en wegen vertrok hij kort na de geboorte van James naar Amerika om er fortuin te maken, maar kwam berooid terug. Hij was gecultiveerd en sprak verschillende talen. Zijn moeder was een rasechte ostènsje. In Oostende baatte ze een souvenirwinkel uit waar ook maskers en chinoiserieën verkocht werden. Ze werd gezien als een autoritaire vrouw die haar man beschouwde als een mislukkeling. Hij werd door haar onderhouden en dronk. Hij overleed in 1887. Van dan af was Ensor enkel nog omringd door vrouwen: zijn moeder, zijn tante, zijn iets jongere zus Mitche en haar dochter Mariette. Zelf trouwde hij nooit.

Balorig

De reden van Ensors radicale artistieke omslag wordt toegeschreven aan een samenloop van omstandigheden. De dood van zijn vader in 1887 moet hem hard getroffen hebben. Niet alleen verloor hij een gelijkgezinde, maar tegelijk nam hij in de kleinburgerlijke familie zijn plaats in als de ‘mislukte kunstenaar’, die niet in staat was zichzelf, laat staan zijn familie, te onderhouden. Maar ook in het kunstmilieu werd zijn positie in vraag gesteld. Onder jonge kunstenaars kende het symbolisme veel succes. Op het ogenblik dat Ensor de reeks grootformaattekeningen De aureolen van Christus exposeerde (vandaag o.m. in MSK Gent), werd hij in de kunstenaarsvereniging Les XX overvleugeld door de blijde intrede van Seurat te Brussel. Toen deze eveneens in 1887 zijn Grande Jatte (Art Institute Chicago) bij Les XX tentoonstelde, kaapte hij – meer dan Ensor – de aandacht weg. Nadat Ensor oorspronkelijk door Les XX als leider van de nieuwe generatie begroet werd, verloor hij stilaan terrein ten voordele van andere nieuwlichters. Een aantal van Ensors werken werden zelfs afgewezen voor de jaarlijkse tentoonstellingen van de kring. De kunstenaar voelde zich miskend en werd balorig; zijn werk kreeg een steeds gedurfdere agressieve toon.