Erich Heckel, Häuser am Morgen (De Augustijnenrei in Brugge), 1917, MSK Gent - © SABAM Belgium 2021

Een zicht op Brugge. Maar ook een modern schilderij, dat met zijn expressionistische vervormingen, kubistische fragmentatie en futuristische beweging volledig beantwoordt aan de canon van de toenmalige avant-garde. De compositie is hoofdzakelijk opgebouwd uit diagonalen en driehoeken, wat dit stadsgezicht een dynamisch karakter geeft. Het kleurengamma steunt op contrasterende variaties van koude en warme schakeringen: van blauw, grijs en groen tot oranje en geel.

Lazaretsoldaat

Bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog was Erich Heckel (1883-1970) een jonge dertiger. Desondanks genoot hij als medeoprichter van de kunstenaarsgroep ‘Brücke’ in Duitsland reeds een stevige reputatie. Tijdens de oorlog diende hij als vrijwillig lazaretsoldaat bij het Rode Kruis in Vlaanderen; in Roeselare, Gent en Oostende, waar hij James Ensor leerde kennen. Op vrije momenten reisde hij vanuit Oostende graag naar Brugge.

Kunstenaarskolonie

De hospitaaltrein van het Rode Kruis werd samengesteld door een conservator van de Berlijnse Nationalgalerie met kunstenaars uit zijn directe omgeving. Hieronder de schilders Max Kaus, Otto Herbig, Anton Kerschbaumer en de dichter Ernst Morwitz. Op deze manier ontstond in het noodhospitaal, dat in het station van Oostende was ondergebracht, een ware kunstenaarskolonie. Samen maakten ze gelegenheidswerk en versierden ze het station met muurschilderingen en raamdecoraties.

Oostendse Madonna

Voor het kerstfeest van 1915 schilderde Heckel zijn monumentale Madonna von Ostende op twee aan elkaar genaaide tentzeilen. Het was opgedragen aan de plaatselijke zeevaarders en kustbewoners en werd tot ver in Duitsland een van zijn meest geliefde werken, tot het in 1945 in een brand verloren ging.

Lambrisering

Tijdens de oorlog gingen de eigen artistieke werkzaamheden gewoon door. Omdat schildermateriaal moeilijk te krijgen was, moesten de kunstenaars zich redden met wat er voorhanden was. De meeste werken van Heckel uit deze periode zijn op grof geweven linnen geschilderd met sterk verdunde tempera, die ze bij momenten een aquarelachtig effect verleent. Bij gebrek aan een kader gebruikte hij hier een spieraam als omlijsting. Houtgravures werden dan weer gesneden in mahonie uit Tabasco, dat uit de lambrisering van de wachtzaal van het station gerecupereerd werd.

Business as usual

Tijdens de oorlog was het ook in de kunstwereld business as usual. Tijdens zijn verlof in Duitsland werkte Heckel gestaag verder, legde hij contacten met verzamelaars en maakte hij plannen voor tentoonstellingen. Zo werd Häuser am Morgen in 1917 in Frankfurt verkocht aan de verzamelaar Eduard Simon.

Dankbaarheid

Vandaag hangt het schilderij in het Gentse Museum voor Schone Kunsten. Uit dankbaarheid aan de stad Gent, die haar als Joodse tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdak geboden had, werd het door Tony Simon-Wolfskehl, de dochter van de oorspronkelijke eigenaar, in 1991 aan het museum geschonken, samen met verschillende werken van Duitse expressionisten, waaronder ook een aquarel van Heckel van een Arbeiter aus Ostende.

Erich Heckel, Arbeiter aus Oostende, 1917, MSK Gent - © SABAM Belgium 2021

Am Morgen

Met uitzondering van enkele vroege schetsen van hospitaalscènes met gewonde soldaten is de oorlog in zijn werk vrijwel afwezig. Vlaanderen inspireerde Heckel vooral tot zeegezichten en ‘romantische’ landschappen in de polders, het hinterland en de Leiestreek. Het Brugse stadsgezicht is eerder uitzondering. Als titel koos de kunstenaar geen plaatsaanduiding, maar enkel een motief en een moment. Op de achterkant schreef hij ‘Häuser am Morgen’.

Surrealistisch

De omgeving van de Augustijnenrei is herkenbaar, maar de weergave is niet waarheidsgetrouw. Door vervormingen, weerspiegelingen en het gebruik van verschillende gezichtspunten creëert de kunstenaar een haast surrealistisch beeld. De bomen zwiepen heen en weer. De hoekige wolken vliegen alle kanten uit. Het water loopt naast het kanaal en de huizen dansen op een neer. Een gevel is in het kanaal gesprongen en de boomstammen staan als masten op een boot.

Onnatuurlijk licht

En dan is er die felle lichtstraal die links van tussen de huizen komt. Dit is geen natuurlijk licht. Ondanks het vroege uur staat de zon vrij hoog en als we rekening houden met de werkelijke locatie, zou ze dan niet in het oosten staan, maar in het noorden; wat uiteraard niet in overeenstemming is met de werkelijkheid. Mogelijk heeft ze een symbolische betekenis die we ook in andere werken terugvinden.

Een sprankel hoop

Het Vlaamse landschap is bij Heckel dikwijls vervuld van heimwee en melancholie. De felle zonnestralen die door de laaghangende wolken priemen herinneren hem aan zijn eigen heimat. Maar ze geven ook een sprankel hoop. De oorlog heeft al veel te lang geduurd. Iedereen verlangt naar betere tijden en wenst dat ze, zoals het licht door de wolken, snel mogen aanbreken.

Tekst: Lieven Van Den Abeele

Lees meer over de collectie van MSK Gent op de website van het museum en volg het museum via Facebook en Instagram.

Erich Heckel, Häuser am Morgen (De Augustijnenrei in Brugge), 1917, collectie MSK Gent