Anoniem, De anatomische les, Brugge 1679, Collectie Musea Brugge

Al sinds de veertiende eeuw werden in Europa dissecties uitgevoerd op lijken, ondanks sterke tegenkanting van de katholieke kerk. Pas in 1675 was een eerste lijkschouwing 'live' mee te maken in Brugge. Dat was zo'n evenement dat er een schilderij van werd gemaakt.

Op den thienden meije 1675 wiert geresolveert op de caemer der chirurgie deser stede van Brugghe te stellen het sceleton van den persoon Jan Nicolae, hetwelcke bijeen is gevoeght ende vergaedert door Cornelis Kelderman, chirurgijn van het hospitael van Sint-Jan, ende was desen chirurgijn den eersten die de chirurgijns van Brugge in het publijck geanatomiseert hebben ende geschiede op den 6en en 7sten januarij 1675.
Register van resoluties van de chirurgijns (Rijksarchief Brugge, Ambachten Brugge, 162, (f° 4v°-5r°))

Op 6 en 7 januari 1675 ontleedde hospitaalchirurgijn Cornelis Kelderman voor het eerst in Brugge een lijk, onder grote belangstelling van zijn gildebroeders. Het was gildedeken Adriaen Van Middelen die het stadsbestuur had gevraagd om het lijk van gehangene Jan Nicolae te mogen ontleden.
Vanaf de vroege veertiende eeuw vinden de eerste dissecties van lijken plaats. De katholieke kerk verzet zich heftig, maar laat oogluikend toe dat lijken van terdoodveroordeelden worden onderzocht. In 1533 maakte Brusselaar Andreas Vesalius (1514-1564) in Parijs de eerste lijkschouwingen mee. Hij zocht naar een rationele verklaring voor de verschillen tussen de anatomische beschrijvingen van de oude meesters en schrijvers en wat hij in werkelijkheid zelf vaststelde. Zijn bevindingen bundelde hij in het lijvige De humani corporis fabrica libri septem, het eerste wetenschappelijke anatomieboek met houtsnedes ter verduidelijking.
Om deze 'eerste keer' te gedenken, wordt de anatomische les vereeuwigd met een schilderij. Zo belangrijk is het evenement voor Brugge. Gelijkaardige anatomielessen zoals die van Dr. Tulp in Amsterdam werden al in 1632 door Rembrandt op doek gezet.

Deze traditie zet de onbekend gebleven kunstenaar 40 jaar later verder met de Brugse anatomische les van Kelderman.

Het geheel speelt zich af in een fictief theatraal decor, terwijl de les in werkelijkheid plaats vond in de caemere der chirurgie in het Steen op de Burg. Bij het bed met het opengesneden lijk staan vier meester-chirurgijnen. De rechtse figuur is wellicht Cornelis Kelderman, eerste chirurgijn van het Sint-Janshospitaal, die op 6 januari 1679 de spieren en ingewanden ontleedde. De tweede man van links lijkt toelichtingen te geven bij wat er gebeurt. Hij wijst het instrument in Keldermans hand aan. Het is wellicht deken Adriaen van Middelen die zijn confraters onderricht over het menselijke lichaam. Verder assisteerden tweede chirurgijn van het Sint-Janshospitaal François Guillemin en Gillis Buys. Wie van beide uiterst links staat en instrumenten van de tafel neemt, is niet meteen duidelijk.

Dezelfde vier chirurgijnen komen ook voor op het schilderij Het bestuur van het gilde der geneesheren te Brugge uit 1677, dat werd geschilderd door Philips Bernaerts. Daardoor wordt deze anatomische les vaak aan deze schilder toegeschreven. Lijkschouwingen en anatomische lessen werden uitgevoerd tijdens de wintermaanden. Bij gebrek aan adequate koeling was de vrieskou het ideale bewaarmiddel voor de lijken. De kou hield het ontbindingsproces tegen en dus milderde de karakteristieke geur die ieder lijk in ontbinding afgeeft.

Geboeid door dit artikel? Op de website van Musea Brugge kan je in de reeks Kunst | werk meer van dergelijke artikels over diverse collectiestukken lezen. Volg Musea Brugge ook via Facebook, Twitter en Instagram.