Anonieme meester, De mis van de heilige Gregorius, omstreeks 1500, Collectie Musea Brugge

Het verhaal komt al voor in een levensbeschrijving van de Heilige Gregorius uit de 8ste eeuw en is later ook prominent terug te vinden in de 13de-eeuwse Legenda Aurea, een tijdens de middeleeuwen populaire verzameling van de levens van de heiligen door de Genuese Dominicaan Jacobus van Voragine. Tijdens de late middeleeuwen dook het onderwerp op in muur- en paneelschilderkunst en verluchte handschriften. Eén van de oudste voorstellingen in de Lage Landen is een verloren gegane De mis van de Heilige Gregorius van de Meester van Flémalle (Robert Campin) uit Doornik. Een kopie wordt bewaard in de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België in Brussel.

Het Brugse schilderij is bijzonder gedetailleerd. De liturgische praktijk aan de eind van de middeleeuwen is uitvoerig in beeld gebracht. Aan elk kant van het altaar staan telkens een kardinaal en een bisschop met een open boek. Ze treden op als getuigen van de onverwachte goddelijke verschijning. Paus Gregorius de Grote zelf celebreert de mis. Hij knielt voor het altaar dat rijkelijk is gedecoreerd met een rood brokaatdoek. Gregorius wordt links en rechts door diakenen geassisteerd. De ene heft het pluviale (koormantel) van de paus op, de andere zwaait met een wierookvat.

Dit intrigerende onderwerp werd populair in de kunst van de renaissance in het noorden gedurende de 15de en vroege 16de eeuw, toen controverse rond die transsubstantiatie hoog oplaaide. Tijdens kerkelijke concilies en dankzij opkomende reformatorische bewegingen werd het debat over het brood en de wijn die tijdens de eucharistie ‘veranderen' in het lichaam en bloed van Christus feller gevoerd.

Op het altaar is rechts een open brevier te zien met daarin een illustratie. In het midden van het altaar staat de geopende kelk met de hostie. Tegen de achterkant van het altaar schilderde de anonieme meester een retabel met taferelen uit het Passieverhaal van Christus: links is de kruisdraging te zien, in het midden (niet zichtbaar door de verschijning van Christus) moet er de kruisiging zijn afgebeeld en rechts is de kruisafneming verbeeld. Het is niet helemaal duidelijk of hier een geschilderd altaarstuk werd afgebeeld, of een retabel met beelden. De figuren zijn met goud gepolychromeerd, enkel de hoofden vertonen de rozerode vleeskleur. Het is zelfs mogelijk dat hier één van de zeldzame geborduurd altaarstukken is bedoeld waarvan meestal alleen nog fragmenten zijn bekend.

Dit schilderij is gebaseerd op gravures van de prentmaker Israël van Meckenem (1440/1445 - 1503) uit Duitsland. Meer dan eens heeft hij de Mis van de Heilige Gregorius gegraveerd. Een van de prenten, die rond 1480 wordt gedateerd, lijkt een bijna directe inspiratiebron voor de manier waarop zowel de figuren als het kerkinterieur is weergegeven. Weliswaar rijst de Christusfiguur in de prent op uit een sarcofaag, maar de knielende paus met zijn twee diakenen en de getuigen links en rechts van het altaar komen overeen met het schilderij.