Anoniem, Retabeltje met de Annunciatie, Brabant, ca. 1480-1490, collectie Museum Mayer van den Bergh

De scène kennen we van honderden kunstwerken: de biddende Maria krijgt het onverwachte bezoek van de engel Gabriël, zijn haren nog in de wind. Hij komt de geschrokken jonge vrouw melden dat ze de moeder zal worden van Jezus Christus, de zoon van God. Dit evangelieverhaal staat bekend als ‘de Annunciatie’ of ‘Maria-Boodschap’.

Dat bij dit retabel, dat glanst van het verguldsel, de polychromie merkwaardig goed bewaard bleef is opmerkelijk. Het kleine formaat wijst erop dat het gebruikt werd in een privécontext en dat het ook op reis werd meegenomen. De eigenaar zat er ongetwijfeld vaak knielend voor te bidden. Op andere momenten was het retabeltje gesloten. Als je het opende, zag je engelen die het heilige tafereel onthulden. Als het ware voor jou persoonlijk.

Schrikreactie

We kijken binnen bij Maria thuis, al lijkt de ruimte waar zij zich bevindt op het koor van een kerk of kapel met gebrandschilderde ramen. Twee dynamisch zwevende engelen houden een baldakijn open en onthullen zo het hoofdtafereel. Het bed van Maria is netjes gedekt – lees: zij is een maagd – en daarvoor staat op een siermeubeltje een prachtvaas. Ook die wordt wel eens symbolisch geïnterpreteerd: hymnen en gebeden vergelijken Maria soms met een vaas. Maria knielt bij haar lezenaar en voor haar ligt een geopend boek. Ze was aan het lezen of bidden toen het onverwachte bezoek binnenviel. Haar gedraaide houding – doorgaans zien we Maria in dit verhaal in profiel – verraadt haar verbazing of zelfs schrik als de (ook knielende) aartsengel haar zijn boodschap brengt. Hij houdt een staf met lelies vast, een symbool van Maria’s zuiverheid. De naar beneden zwevende duif boven Maria is de Heilige Geest. Er ontbreken in dit retabel enkele onderdelen: vleugels van de engelen, Gabriëls rechterhand en (misschien) de figuur van God, die vermoedelijk bovenaan te zien was in de gotische boog.

Zeldzame combinatie

Op de binnenkant van de zijluiken zien we geperste brokaat maar dan geschilderd: een patroon van groene en rode anjers en granaatappels op een grond van geweven gouddraad. Deze bloem en vrucht werden ook wel in verband gebracht met Maria. De buitenkant van dit retabel in eikenhout is rood geschilderd, met op de luiken een bloemmotief. De figuren zijn gesneden in notenhout. De combinatie van twee houtsoorten is bij een retabel als dit zeldzaam. Voor zo’n kunstwerk werkten diverse ambachtslui samen: beeldsnijders, schilders, borduurwerkers, schrijnwerkers…

Verken de collectie van Museum Mayer van den Bergh via de website en volg het museum via Facebook.