Vanitasportret van de schilder

Een spiegel reflecteert het vermoedelijke zelfportret van schilder Antonie van Steenwinckel. De gedistingeerde man kijkt naar de toeschouwer. Kenmerkend voor zijn gezicht zijn de hangende oogleden, een brede, vooruitstekende neus en een goed gecoiffeerde snor en baard. Hij gaat gekleed in een donkergrijze mantel en een hoge kraag met wit kant. Op zijn blonde lokken prijkt een grote hoed met…

Een spiegel reflecteert het vermoedelijke zelfportret van schilder Antonie van Steenwinckel. De gedistingeerde man kijkt naar de toeschouwer. Kenmerkend voor zijn gezicht zijn de hangende oogleden, een brede, vooruitstekende neus en een goed gecoiffeerde snor en baard. Hij gaat gekleed in een donkergrijze mantel en een hoge kraag met wit kant. Op zijn blonde lokken prijkt een grote hoed met een hoge rand. Een zandloper, twee boeken en een schedel liggen uitgestald op de houten tafel met een openstaande lege lade. De voorwerpen worden weerkaatst in de zwart omlijste spiegel die een jongeman aan weerszijden vasthoudt. Ook hij kijkt de toeschouwer aan. Het schilderij combineert een zelfportret met een vanitas-voorstelling. Beide verwijzen ze naar de vergankelijkheid van het leven. Van Steenwinckel laat geen twijfel bestaan over de betrekkelijkheid van zijn spiegelbeeld. Hij toont zich tevreden en welbewust. Maar de zandloper, de boeken en de schedel op de voorgrond herinneren ons en de kunstenaar eraan dat de tijd, het leven en de roem die mensen tijdens het leven verwerven niet blijven duren. De Deens-Latijnse inscriptie Steenwinkel og hústrú / Ipse pinxit in de linkerbovenhoek werd over het craquelé geschilderd, vermoedelijk pas na de dood van de kunstenaar. Ze vermeldt dat Van Steenwinckel zichzelf samen met zijn vrouw zou hebben afgebeeld, maar de forse vingers om de spiegellijst lijken eerder van een mannenhand te zijn en ook het gezicht met het korte kapsel oogt jongensachtig. Gaat het om een jongeman, mogelijk een assistent van de schilder? Of kijken we wellicht naar een jongere versie van Van Steenwinckel zelf? Als hij zich hier inderdaad heeft afgebeeld als jongeman die een spiegelbeeld van zichzelf op latere leeftijd toont, versterkt dit de vanitas-gedachte. De schilder blikt terug op zijn jeugd, toont het heden én verwijst door de vergankelijkheidssymbolen ook naar de onvermijdelijke dood. Tegelijkertijd wordt bewezen dat de schilderkunst de tijd kan overwinnen: door zichzelf te portretteren heeft Van Steenwinckel de tijd doen stilstaan en zijn beeltenis voor het nageslacht bewaard. Door de opbouw van de voorstelling in achter elkaar gelegen plans roept Van Steenwinckel interessante vragen op over werkelijkheid en illusie in de schilderkunst. De geopende lade en de boeken die over de tafelrand heen reiken, wekken op het eerste gezicht de indruk dat het om een echte tafel met tastbare voorwerpen gaat, een zogenaamde trompe-l’oeil. Daarachter bevindt zich het platte vlak van de spiegel. In plaats van ons eigen spiegelbeeld zien we echter het gezicht van de schilder. Hierdoor neemt hij in het schilderij dus onze plaats in, terwijl wij in de werkelijkheid op zíjn plek staan. Dit effect wordt nog versterkt doordat Van Steenwinckel geen attributen bij zich heeft waarmee hij aan het werk lijkt te zijn, zoals in zelfportretten van schilders vaak het geval is. Het derde plan wordt gevormd door de achterste figuur, die zowel de schilder als de toeschouwer in letterlijke en figuurlijke zin een spiegel voorhoudt. De voorstelling is krap ingekaderd. Het doek moet oorspronkelijk groter zijn geweest, maar is aan de vier zijden iets ingekort. Op een 18de-eeuwse kopie (Det Nationalhistorisk Museum, Frederiksborg Slot, Hillerød, inv.nr. A903) worden de spiegel en de figuur achter de tafel niet afgesneden door de beeldrand. Antonie van Steenwinckel was een telg uit een Vlaams kunstenaarsgeslacht dat in de 16de en 17de eeuw een belangrijke rol speelde in de artistieke activiteiten aan het Deense hof; in 1681 werd hij er benoemd tot hofschilder. Van Steenwinckel schilderde voornamelijk historiestukken en portretten die, zoals ook dit werk, worden gekenmerkt door sterke licht- en donkeraccenten.