Doopsel, vormsel en biecht

In het interieur van een gotische kerk – we kijken naar het hoofdaltaar – heeft de schilder twee met elkaar verbonden voorstellingen uitgewerkt. Centraal voorin hangt de gestorven Christus aan het kruis. Aan de voet daarvan huilen zijn naasten hevig. De figuren in dit tafereel zijn merkelijk groter dan de andere kerkgangers. De kleinere personages in de zijbeuken en voor…

In het interieur van een gotische kerk – we kijken naar het hoofdaltaar – heeft de schilder twee met elkaar verbonden voorstellingen uitgewerkt. Centraal voorin hangt de gestorven Christus aan het kruis. Aan de voet daarvan huilen zijn naasten hevig. De figuren in dit tafereel zijn merkelijk groter dan de andere kerkgangers. De kleinere personages in de zijbeuken en voor het hoofdaltaar behoren tot de tweede voorstelling. Zij beelden de zeven sacramenten uit, de rituele pijlers van het christelijke geloof. Van links naar rechts zien we: het doopsel, het vormsel, de biecht, de eucharistie, het huwelijk, de priesterwijding en de ziekenzalving. Deze kerk is een microkosmos waarin verschillende lagen en standen uit de bevolking samenkomen, zowel rijkelijk uitgedoste burgers als de bedelaars rechts op het middenpaneel. In de voorstelling van de zeven sacramenten komen ook alle leeftijden aan bod. De engelen duiden de relatie tussen de twee voorstellingen. Zij dragen banderollen met Latijnse parafrases van kerkelijke geschriften die elk sacrament in verband brengen met de dood van Christus (zie de inscripties). Bij de eucharistie, die alleen op het middenpaneel afgebeeld wordt, is dit het meest voor de hand liggend: de mis is een herdenking van het Laatste Avondmaal, dat voorafging aan de kruisdood. Tijdens de eucharistie verandert de gezegende hostie in het lichaam van Christus. Rogier van der Weyden behoort tot Vlaamse Primitieven, een groep schilders uit de Bourgondische Nederlanden die in Europa grote faam verwierf. Hij stond bekend om het weergeven van emoties. De mensen aan de voet van Christus’ kruis zijn hiervan een treffend voorbeeld: tranen rollen over hun gezichten en Maria stuikt in elkaar van verdriet. Door het bloed van Christus in de verf te zetten – het druipt uit de wonden in zijn handen, hoofd en zij – lokte Van der Weyden ook een emotionele reactie uit bij de toeschouwer. Het drieluik werd besteld door Jean Chevrot (ca. 1395-1460), bisschop van Doornik en voorzitter van de Bourgondische Raad onder Filips de Goede en Isabella van Portugal. De opdracht is niet gedocumenteerd, maar de wapenschilden van Chevrot en Doornik werden op de drie panelen aangebracht, respectievelijk in de linker- en de rechterbovenhoek. Dendrochronologisch onderzoek wijst uit dat de triptiek na 1440 geschilderd werd. Kunsthistorici dateren het werk op stilistische basis rond 1440-1445. Het is niet duidelijk voor welke kerk Chevrot het altaarstuk heeft besteld. Zijn huiskapel in de kathedraal van Doornik is de voor de hand liggende keuze. Tenzij de triptiek diende ter decoratie van een kapel in de Sint-Hippolytekerk in Poligny, Chevrots geboortestad, waar een cultus bestond rond een wonderbaarlijke hostie. Opdrachtgever Chevrot liet zichzelf afbeelden als de bisschop die het vormsel toedient. De technische opbouw van het werk suggereert dat ook andere personages in de kerk gebaseerd zijn op historische figuren. Sommige gezichten werden namelijk geschilderd op een velletje tin dat later op het houten paneel werd bevestigd. Van der Weyden portretteerde deze mensen waarschijnlijk op locatie, waarna hij hun beeltenis in zijn atelier in het grote schilderij integreerde. De overige portretten zijn nog niet overtuigend geïdentificeerd. Van der Weyden stond aan het hoofd van een atelier met assistenten die hem bijstonden. Ook dit Sacramentsaltaar is het resultaat van samenwerking, al nam Van der Weyden een groot deel voor zijn rekening. In 2006-2009 werd het werk gerestaureerd, waarbij een vergeelde vernislaag werd verwijderd en de originele verflaag in ere werd hersteld. Na de ingreep kwamen experts tot de conclusie dat Van der Weyden instond voor het hele middenluik en dat hij de architectuur en sommige figuren op de zijluiken heeft uitbesteed aan twee medewerkers.