Het uur U III

‘Bij ons thuis ging het vooral over de Koude Oorlog. Mijn vader was een cold-warrior, sterk tegen Rusland,’ aldus Peter Koch, zoon van de kunstenaar, bij de opening van de expo De wereld van Pyke Koch in 2017 in het Centraal Museum van Utrecht. Het ‘Uur U’ is het militaire uur van de waarheid, de aanval. Bij valavond of ochtendgloren…

‘Bij ons thuis ging het vooral over de Koude Oorlog. Mijn vader was een cold-warrior, sterk tegen Rusland,’ aldus Peter Koch, zoon van de kunstenaar, bij de opening van de expo De wereld van Pyke Koch in 2017 in het Centraal Museum van Utrecht. Het ‘Uur U’ is het militaire uur van de waarheid, de aanval. Bij valavond of ochtendgloren, in het schijnsel van de maan, toont dit schilderij een aanval van de Russen. Soldaten, tanks en ander wapentuig worden per parachute gedropt boven een heuvelachtig landschap. De sfeer is kil en onheilspellend, de verrassing lijkt compleet. Dit is een doembeeld: voor alles wat met de voorgrond, een eerder elitair golfterrein, te maken heeft, lijkt het laatste uur geslagen. Kochs geliefkoosde aristocratische wereld lijkt aan hole 18 aan het einde van de rit. Je vraagt je af of de twee in draperieën gewikkelde figuren – ze doen denken aan de bewust verkort weergegeven Christus in Gethsemane (1458-1460) van Andrea Mantegna of Giovanni Bellini – nietsvermoedend liggen te slapen of reeds vanop afstand zijn omgelegd. Die bizarre dubbelzinnigheid en ogenschijnlijke onsamenhangendheid – uiteindelijk lijken de lieflijk neerdwarrelende parachutes minder dreigend dan de duistere sfeer op het golfterrein – is een hoofdkenmerk van Kochs neorealistische stijl, het zogenaamde ‘magische realisme’, dat zich volgens deze kunstenaar bedient van ‘voorstellingen die wel mogelijk, maar niet waarschijnlijk zijn; het surrealisme daarentegen van onmogelijke, onbestaande of onbestaanbare situaties’. Toch is er een duidelijke verwantschap. Zo doen de markers van het golfterrein – duidelijke vlaggetjes, gestreepte stokken, een golfballenpoetser – vaagweg denken aan de veel minder herkenbare biomorfe vormen in de dreamscapes van de surrealist Yves Tanguy. Kochs koele kleuren en de gelikte, vervreemdende stijl doen ook denken aan het werk van Paul Delvaux die evenzeer, misschien zelfs eerder, als magisch realist dan als surrealist kan worden gecategoriseerd. Dit ‘onwerkelijke’ schilderij is een late, maar duidelijke verwijzing naar de controversiële politieke overtuigingen van Koch. Hij was ‘tegen Rusland’ en in de jaren 1930 ook een bewonderaar van Mussolini’s fascisme. Als lid van de Nederlandse Nationaal Socialistische Beweging collaboreerde hij tijdens de Tweede Wereldoorlog een tijdlang met de Duitse nazi’s. Daarin verschilde hij sterk van andere Nederlandse kunstenaars die onder de noemer van het magisch realisme worden gevat, zoals Carel Willink, Raoul Hynckes en ook Charley Toorop, Dick Ket, Wim Schuhmacher en Edgar Fernhout. De term ‘magisch realisme’ werd in 1925 gemunt door de Duitse kunsttheoreticus Franz Roh en werd aanvankelijk door elkaar gebruikt met de Duitse Neue Sachlichkeit, het begrip waarmee het werk van bijvoorbeeld George Grosz of Otto Dix werd omschreven. Het Uur U III is zoals de Romeinse cijfers aangeven een derde versie van het mysterieuze tafereel. Het werd door de kunstenaar speciaal gemaakt voor de KMSKA-tentoonstelling Magisch Realisme in Nederland (1971) en was qua formaat bedoeld als pendant van het werk Rustige Slaapwandelaarster II (1964). De eerste, veel kleinere versie van Het Uur U uit 1958 wordt bewaard in het Centraal Museum van Utrecht. Al in 1936 schreef Martinus Nijhoff, dichter en vriend van Koch, het gedicht Het Uur U. Sommige van Nijhoffs poëtische bewoordingen, zoals ‘het onheilspellende maar onhoorbare gerucht van het hoog in de lucht verschoten vliegerbericht’, krijgen in dit schilderij een vrije, plastische herinterpretatie.