Marteling van de heilige Apollonia

Rechts van het midden knielt Apollonia, een Christelijke heilige die in 214 een marteldood stierf. Haar verhaal werd verteld in de Legenda Aurea, een verzameling heiligenlevens die ook voor dit schilderij de leidraad was. Apollonia weigerde op het aansporen van een Romeinse priester, de man rechts, te bidden voor het beeld van een heidense god, links bovenaan. Haar straf was…

Rechts van het midden knielt Apollonia, een Christelijke heilige die in 214 een marteldood stierf. Haar verhaal werd verteld in de Legenda Aurea, een verzameling heiligenlevens die ook voor dit schilderij de leidraad was. Apollonia weigerde op het aansporen van een Romeinse priester, de man rechts, te bidden voor het beeld van een heidense god, links bovenaan. Haar straf was gruwelijk. Een beul, de man in het blote bovenlijf, trok al haar tanden uit. Omwille hiervan werd Apollonia patroonheilige tegen tandpijn. Vervolgens dreigden ze haar op de brandstapel te gooien als ze niet bad voor het beeld. Apollonia bleef trouw aan Christus en koos zonder vrees voor de brandstapel. Een hemels licht valt op haar. Bovenaan zien we dat Maria klaarstaat met een krans en een palmtak, de beloning voor haar martelaarschap. Dit altaarstuk werd gemaakt voor de Augustijnenkerk in Antwerpen. Het was een van de vele opdrachten die kaderden binnen de Contra Reformatie. Tijdens de voorgaande eeuw bloeide het protestantisme hevig in de Scheldestad, wat uitmondde in de Beeldenstorm en een bloederig conflict. Toen het Katholieke Spanje Antwerpen in 1585 opnieuw veroverde, gaven de overheden de opdracht om de kerken terug te vullen met kunst. De geschiedenis van de Antwerpse Augustijnen tijdens de Godsdiensttroebelen is merkwaardig. Maarten Luther was een Augustijn, waardoor de ordebroeders aanvankelijk sympathie toonden voor de Reformatie. Dit kwam hen duur te staan. De Augustijnen werden op bevel van Karel V verbannen en hun diensten werden stopgezet. In 1608 verkregen de Augustijnen door bemiddeling van Aartshertogen Albrecht en Isabella toestemming om een nieuw klooster te stichten in Antwerpen. De orde zwoor nu resoluut trouw aan het Rooms Katholicisme. Tussen 1615 en 1618 bouwden de Augustijnen een nieuwe kerk in de Kammenstraat. In 1628 werden drie altaarstukken voor deze kerk besteld. Voor het hoofdaltaar leverde Peter Paul Rubens de Madonna met Heiligen. Op de zijaltaren prijkten Jordaens’ Apollonia en de Heilige Augustinus van Hippo door Anthony Van Dyck. De onderwerpen van deze altaarstukken hadden een speciale betekenis voor de Augustijnen. Augustinus van Hippo was de stichter van het orde en in de kerk werden relieken van Apollonia bewaard. Rubens beeldde op het centrale luik Maria en een meute heiligen af omdat de Augustijnenkerk aan Maria en alle heiligen was toegewijd. De twee heiligen die de hoofdrol spelen op de zijaltaren keren terug in het hoofdaltaar: Apollonia staat links met een tang in de hand en Augustinus voorin met een brandend hart. Augustinus en Apollonia staan symbool voor de twee manieren om heilig te worden, respectievelijk monastieke devotie en martelaarschap. De keuze voor de drie kunstenaars is opvallend. Ze waren de grootheden van hun tijd, en de jongere schilders van de twee zijaltaren werkten voordien bij de schilder van het hoofdaltaar. Jordaens bereidde dit monumentale werk efficiënt voor. Hij maakte een modello in gouache, thans bewaard in het prentenkabinet van de stad Antwerpen. Voor sommige details maakte hij studies naar het leven. Mogelijk bouwde hij op ideeën van Rubens. Eerder werd voorgesteld dat Rubens de opdracht aanvankelijk helemaal zelf wilde schilderen, maar dat hij omwille van een diplomatieke reis naar Spanje (1628) de zijaltaren aan zijn twee voormalige medewerkers doorgaf.