Heilige Augustinus van Hippo in extase

De filosoof en kerkvader Augustinus van Hippo kijkt in extase naar de hemel, ondersteund door twee engelen. Bovenaan zien we de Heilige Drievuldigheid, omgeven door putti die goddelijke symbolen vasthouden. De zon, olijftak, scepter met een oog en de in haar staart bijtende slang staan respectievelijk voor gerechtigheid, vrede, goddelijke voorzienigheid en eeuwigheid. De vrouw links is de heilige Monica…

De filosoof en kerkvader Augustinus van Hippo kijkt in extase naar de hemel, ondersteund door twee engelen. Bovenaan zien we de Heilige Drievuldigheid, omgeven door putti die goddelijke symbolen vasthouden. De zon, olijftak, scepter met een oog en de in haar staart bijtende slang staan respectievelijk voor gerechtigheid, vrede, goddelijke voorzienigheid en eeuwigheid. De vrouw links is de heilige Monica, Augustinus’ moeder. Volgens zijn Confessiones (9:10) bediscussieerde hij met haar het mysterie van de eeuwigheid. Door dit gesprek raakten ze beiden in extase. De man rechts is Marinus Jansenius, een augustijnerpater uit Antwerpen en de schenker van het schilderij. De engel naast hem maakt hem attent op het visioen van Augustinus. Dit altaarstuk werd rond 1628 gemaakt voor de Augustijnenkerk in Antwerpen. Het was een van de vele opdrachten die kaderden binnen de Contrareformatie. De eeuw voordien bloeide het protestantisme in de Scheldestad, wat uitmondde in de Beeldenstorm en een bloedig conflict. Toen het katholieke Spanje Antwerpen in 1585 opnieuw veroverde, gaven de overheden de opdracht om de kerken weer te vullen met kunst. De geschiedenis van de Antwerpse augustijnen tijdens de godsdiensttroebelen is merkwaardig. Maarten Luther was een augustijn, waardoor de ordebroeders aanvankelijk sympathie toonden voor de Reformatie. Dit kwam hen duur te staan. De augustijnen werden op bevel van Karel V in 1522 uit Antwerpen verbannen en hun diensten werden stopgezet. In 1608 kregen ze door bemiddeling van de aartshertogen Albrecht en Isabella de toestemming om een nieuw klooster te stichten in Antwerpen. De orde zwoer nu resoluut trouw aan het rooms-katholicisme. Tussen 1615 en 1618 bouwden de augustijnen een nieuwe kerk in de Kammenstraat. In 1628 werden voor de kerk drie altaarstukken besteld. Voor het hoofdaltaar leverde Peter Paul Rubens De Madonna met heiligen. Op de zijaltaren prijkten rechts Apollonia van Jacob Jordaens en links De heilige Augustinus van Hippo in extase door Anthony van Dyck. De drie thema’s hadden een bijzondere betekenis voor de augustijnen. Augustinus van Hippo was de stichter van het orde en in de kerk werden relieken van de heilige Apollonia bewaard. Rubens beeldde op het centrale luik Maria en een aantal heiligen af omdat de augustijnenkerk aan Maria en alle heiligen was toegewijd. De twee heiligen die de hoofdrol spelen op de zijaltaren keren terug in het hoofdaltaar: Apollonia staat links met een tang in haar hand en Augustinus voorin met een brandend hart. Augustinus en Apollonia staan symbool voor twee manieren om heilig te worden: een monastiek leven in devotie en het martelaarschap. De keuze voor de drie kunstenaars is opvallend. Ze waren de grootheden van hun tijd; de twee jongere schilders van de zijaltaren werkten een tijd bij de schilder van het hoofdaltaar. Van Dyck bereidde de compositie voor aan de hand van van een modello in grisaille (inv.nr. 5145). Mogelijk bouwde hij hierbij voort op ideeën van Rubens. Rubens kreeg 3000 gulden voor het hoofdaltaar, terwijl Van Dyck voor het zijaltaar slechts 600 gulden ontving. Eerder werd geopperd dat Rubens de opdracht aanvankelijk helemaal zelf wilde schilderen, maar dat hij vanwege een diplomatieke reis naar Spanje (1628) de deelopdracht voor de zijaltaren aan zijn twee voormalige medewerkers doorgaf.