Landschap met de vlucht naar Egypte

Joachim Patinir rijgt op dit paneeltje grillige rotsen, bebouwd heuvelland, een weidse zee en hoge bergen kunstmatig aan elkaar tot een bevreemdend en fictief landschapsdecor met een hoge horizon. Dat is samengesteld uit bestaande en vooraf door hem bestudeerde landschapselementen. Zo herkennen we de rotsen van het Maasland (de geboortestreek van Patinir), het Brabantse heuvelland, een mistige Italiaanse kustlijn en…

Joachim Patinir rijgt op dit paneeltje grillige rotsen, bebouwd heuvelland, een weidse zee en hoge bergen kunstmatig aan elkaar tot een bevreemdend en fictief landschapsdecor met een hoge horizon. Dat is samengesteld uit bestaande en vooraf door hem bestudeerde landschapselementen. Zo herkennen we de rotsen van het Maasland (de geboortestreek van Patinir), het Brabantse heuvelland, een mistige Italiaanse kustlijn en de Alpen aan de horizon. Italiaanse zee- en berglandschappen waren in onze contreien bekend van de talrijke uitbeeldingen door kunstenaars die over de Alpen waren gereisd. De zones zijn afgebakend door tinten van bruin, groen en blauw. Deze kleurschakeringen, die naar achteren toe vervagen, creëren een atmosferisch perspectief dat diepte suggereert. Het gaat hier om een panoramisch wereldlandschap. De gehele schepping en de natuur worden vanuit een hoog gezichtspunt in al hun diversiteit in beeld gebracht, In het landschap speelt zich een religieus verhaal af dat deels is gebaseerd op het evangelie van Matteüs (hoofdstuk 2) en deels op apocriefe geschriften. Op de voorgrond begeleidt Jozef de ezel waarop Maria met de pasgeboren Jezus zit; ze zijn op de vlucht naar Egypte. Uiterst links valt een afgodsbeeld van zijn voetstuk wanneer Jezus, zoon van de enige God, passeert. Meer op de achtergrond doden soldaten van Herodes de ‘onschuldige kinderen’ en worden ze tijdens hun achtervolging van Jezus misleid. Het wereldlandschap werd in het begin van de 16de eeuw in grote mate gevormd door Joachim Patinir. Het ontwikkelde zich uit de 15de-eeuwse landschapsachtergronden van altaarstukken, heiligenbeelden en portretten, die op hun beurt de gouden achtergronden van de 14de eeuw hadden vervangen. De landschapsschilderkunst groeide in de jaren 1520 uit tot een apart genre, dat zich omstreeks 1600 afsplitste in verschillende types. De kleine tafereeltjes bezorgen het panoramische landschap een verhalend karakter. De betekenis van het Bijbelse thema wordt bovendien door de uitgebreide weergave van het landschap extra benadrukt. Zo ziet Falkenburg (1985) in Patinirs wereldlandschappen allegorieën van de wereld, waarin de mens zich als pelgrim op een Godvriendelijke levensweg voortbeweegt. Hierdoor zijn de landschappen ook betekenisdragers. Het Landschap met de vlucht naar Egypte behoort tot het vroege oeuvre van Patinir. Hij schilderde het omstreeks 1516-1517, maar het is niet zeker dat hij vóór 1515 naar Italië is gereisd. Italiaanse invloeden kunnen hem ook hebben bereikt via het werk van tijdgenoten, zoals Gerard David, Bernard van Orley, Quinten Massijs en Joos van Cleve, met wie Patinir nauwe contacten onderhield. Zijn gedetailleerde, fijne schilderstijl leunt enigszins nog aan bij de gotiek, maar getuigt ook van vernieuwing. Fauna, flora en rotspartijen worden uitvoerig en nauwkeurig uitgewerkt, maar in tegenstelling tot bij de zogenaamde Vlaamse primitieven is het religieuze onderwerp ondergeschikt aan het natuurtafereel en mogen we spreken van een ‘verwereldlijking’ van het godsdienstige thema. Het momenteel gekende oeuvre van Patinir omvat 31 schilderijen, waarvan 19 eigenhandig en gesigneerd zijn, en 22 zijn ontstaan in het atelier (Koch 1968); het gaat voornamelijk om landschappen met religieuze tafereeltjes. Meerdere landschapselementen keren terug in Patinirs werk, zoals de steile rotsformaties, al dan niet in contrast met een stuk geanimeerd platteland met een gezicht op een afgelegen stad of dorp. Deze opbouw vindt men bijvoorbeeld ook in twee andere vroege werken: het Landschap met de brand van Sodom (Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam) en de Marteldood van de heilige Catharina (Kunsthistorisches Museum, Wenen). Later schilderde hij meerdere voorstellingen van de Rust tijdens de vlucht naar Egypte, waarbij de centrale figurengroep van Maria en Jezus het landschap op de achtergrond meer domineert. Patinir wordt beschouwd als de eerste echte landschapsschilder in de Nederlanden. Albrecht Dürer noemde hem in zijn reisdagboek (1520-1521) ‘der gut landschaft mahler’.