Calvarie van Hendrik van Rijn

Centraal aan het kruis hangt de gestorven Christus, met links en rechts van hem Maria en Johannes. In de bovenhoeken prijken de zon en de maan, die de eclips tijdens de kruisdood symboliseren. De schedel aan de voet van het kruis verwijst naar de eerste mens Adam, die volgens apocriefe tradities begraven lag op de plaats waar Christus werd gekruisigd…

Centraal aan het kruis hangt de gestorven Christus, met links en rechts van hem Maria en Johannes. In de bovenhoeken prijken de zon en de maan, die de eclips tijdens de kruisdood symboliseren. De schedel aan de voet van het kruis verwijst naar de eerste mens Adam, die volgens apocriefe tradities begraven lag op de plaats waar Christus werd gekruisigd. Dit illustreert een kernpunt in de christelijke leer: Adam was in het Oude Testament samen met Eva verantwoordelijk voor de zondeval, en Christus stierf aan het kruis om het mensdom van deze zonde te verlossen. De knielende man aan de voet van het kruis is opmerkelijk kleiner dan de Bijbelse figuren. Het is de opdrachtgever, die in de inscriptie onderaan wordt geïdentificeerd als Hendrik van Rijn, proost en aartsdiaken van de Sint-Janskerk in Utrecht. Het schilderij werd waarschijnlijk besteld kort voor of na zijn dood in 1363. Dit werk behoort tot de vroegste voorbeelden van de paneelschilderkunst in de Nederlanden. Er zijn geen vergelijkbare werken uit dezelfde regio bewaard. De kunstenaar is niet gekend en er zijn tot op heden geen andere schilderijen gevonden die mogelijk van dezelfde hand zijn. Over de betekenis van het werk voor de opdrachtgever licht de inscriptie onderaan ons in: gelovigen worden verzocht te bidden voor de overleden Van Rijn. Die vraag houdt verband met de idee van het vagevuur uit de late middeleeuwen, de plaats waar overledenen van hun zonden werden gereinigd alvorens ze de hemel binnen mochten. Door het schilderij aan de kerk te schenken en gelovigen voor zich te laten bidden hoopte Van Rijn zijn verblijf in het vagevuur zo kort mogelijk te houden. De achtergrond bestaat uit vierkante vergulde tegels. Daarop is een patroon uitgewerkt in reliëf: een cirkel met in het midden een klauwende leeuw. Decoraties in reliëf op schilderijen kwamen in de 14de eeuw voor in verschillende steden in Noordwest-Europa en Engeland. De precieze oorsprong van de techniek is niet te bepalen, maar de wijde verspreiding ervan geeft aan dat de procedure door reizende kunstenaars werd doorgegeven. De leeuw keert terug op het rode gewaad van de opdrachtgever. Het dier had een bijzondere betekenis voor Van Rijn. Zijn familie had een wapenschild met drie leeuwen, dat was ontwikkeld in navolging van de graaf van Holland, die vier leeuwen op zijn wapenschild had. De graaf had in de 14de eeuw een conflict met de bisschop van Utrecht, die de onafhankelijkheid van de stad wilde bewaren, terwijl de graaf er zijn invloed wilde versterken. De stad was in twee kampen verdeeld en de familie van Van Rijn koos de kant van de graaf. Toen de bisschop en zijn aanhangers de bovenhand haalde werden Van Rijn en zijn broers verbannen, maar de familie kon terugkeren nadat de graaf zijn positie opnieuw had versterkt. Door zichzelf na al het tumult met de leeuw af te beelden bevestigde Van Rijn de historische trouw van zijn familie aan de graaf. In de 16de eeuw mondden religieuze spanningen in Europa uit in de Beeldenstormen. Utrecht viel tweemaal ten prooi aan het iconoclasme: in 1566 en in 1580. Mogelijk werd de Calvarie van Hendrik van Rijn tijdens een van deze campagnes beschadigd. Bij de restauratie van het paneel bleek namelijk dat er krassen waren aangebracht in het lichaam en het gezicht van Christus. Na de tweede Beeldenstorm werd het schilderij waarschijnlijk in bescherming gegeven bij een van de kanunniken, die het buiten de kerk bewaarde. Het werk werd vervolgens niet meer vermeld tot in de vroege 19de eeuw, wanneer het in het bezit was van ridder Florent van Ertborn. Van Ertborn liet het op zijn beurt na aan het KMSKA.