Judit

Een apocrief verhaal en een erg geliefd thema in de West-Europese schilderkunst heeft als hoofdpersonages Judit en Holofernes. Holofernes, een generaal van de koning van Assyrië, belegert met zijn troepen Judits stad Bethulië. Om haar stad te redden gaat Judit naar het vijandelijke legerkamp, waar ze Holofernes verleid, dronken voert en, zodra ze de kans krijgt, onthoofdt. Op dit schilderij…

Een apocrief verhaal en een erg geliefd thema in de West-Europese schilderkunst heeft als hoofdpersonages Judit en Holofernes. Holofernes, een generaal van de koning van Assyrië, belegert met zijn troepen Judits stad Bethulië. Om haar stad te redden gaat Judit naar het vijandelijke legerkamp, waar ze Holofernes verleid, dronken voert en, zodra ze de kans krijgt, onthoofdt. Op dit schilderij heeft ze net met een groot zwaard zijn hoofd afgehakt. Links is het legerkamp te zien, waar na de ontdekking van het lijk paniek uitbreekt. Uiteindelijk slaan de soldaten op de vlucht en is Bethulië gered. Over de maker van het schilderij, de Antwerpse kunstenaar Jan Massijs, is niet heel veel geweten. Omdat hij banden had met een ketterse groep, werd hij vervolgd wegens lutherie en in 1544 uit Antwerpen verbannen. Na zijn terugkeer in 1555 volgt zijn meest productieve periode, waarbij in zijn werk invloeden gezien worden van de school van Fontainebleau. Men vermoedt daarom dat hij tijdens zijn ballingschap niet alleen in Italië (mogelijk Genua) is geweest, maar ook in Frankrijk heeft verbleven. Judit moet gesitueerd worden in de periode na Massijs’ terugkeer naar Antwerpen. Hoewel het schilderij vroeger op stilistische gronden tussen 1560 en 1565 werd gedateerd, doet materiaal-technisch onderzoek van onder andere Maria Galassi vermoeden dat het al iets eerder vervaardigd werd. Volgens de dendrochronologische analyse kan het op z’n vroegst in 1548 ontstaan zijn, maar is een datering vanaf 1554 waarschijnlijker. Ook de schildertechniek wijst op de jaren 1550. Zo is er een duidelijke imprimatura aanwezig die met brede, snelle kwaststreken is aangebracht. Een dergelijke laag is niet gevonden tot nu toe op Massijs’ schilderijen uit de jaren 1560, wel op een werk uit 1552: Madonna en Kind (Galleria di Palazzo Bianco, Genua). Ook ontbreekt bij Judit een duidelijke ondertekening, terwijl er op veel werken van na 1559 een natte ondertekening aanwezig is, die is aangebracht met soms brede kwaststreken. Wellicht was Judit een van de eerste schilderijen die Massijs maakte toen hij terug in Antwerpen was. Een echo van de school van Fontainebleau is onder andere zichtbaar in Judits gesofisticeerde, verleidelijke elegantie. Hoewel ze net een moord heeft gepleegd, lijkt ze emotieloos en straalt ze een geraffineerde sensualiteit uit, waarbij een ragfijne, doorzichtige voile haar ranke gestalte en kleine, hoge borsten laat zien. Haar prachtige huid heeft een bijna ivoren gladheid. Volgens het verhaal droeg Judit tijdens haar gedurfde onderneming haar mooiste kleren, maar Massijs greep de mogelijkheid aan om een geliefd onderwerp van de renaissance te schilderen: het naakte lichaam. Voordat het schilderij werd gerestaureerd (2015-2021), ging de voorstelling schuil onder dikke, vergeelde vernislagen en brede overschilderingen. Na de afname daarvan werden niet alleen een hoop details opnieuw zichtbaar, onder andere in het doorkijkje aan de linkerkant, maar kwam ook de oorspronkelijke oranje kleur tevoorschijn van de band om Judits middel. De aanwezigheid van arseen in deze zone wijst op het gebruik van het gele pigment orpiment en/of het meer oranje realgar. De huidige, zwak blauwe kleur van Judits draperie had vroeger ongetwijfeld meer intensiteit. In deze zone is overal kobalt aanwezig, een aanwijzing dat het blauwe pigment smalt gebruikt is. Door de degradatie van dit pigment, dat ook in de luchtpartij werd gebruikt, is de blauwe kleur als het ware verdwenen. Kobalt werd ook aangetroffen in Judits voile, onder andere in het decoratieve, nu bruine randje langs de opening. Het lijkt er dan ook op dat de voile oorspronkelijk versierd was met blauwe details.