Concetto Spaziale

De messneden (tagli) en gaten (buchi) op monochrome doeken van de Argentijns-Italiaanse avant-gardekunstenaar Lucio Fontana behoren tot de meest iconische en iconoclastische artistieke handelingen uit de moderne kunstgeschiedenis. Het zijn radicale gebaren die begrepen kunnen worden als de rituele ‘verbranding’ van het eeuwenoude uitgangspunt dat een schildersdoek een plat vlak is waarop ruimte gesuggereerd kan worden door erop te schilderen…

De messneden (tagli) en gaten (buchi) op monochrome doeken van de Argentijns-Italiaanse avant-gardekunstenaar Lucio Fontana behoren tot de meest iconische en iconoclastische artistieke handelingen uit de moderne kunstgeschiedenis. Het zijn radicale gebaren die begrepen kunnen worden als de rituele ‘verbranding’ van het eeuwenoude uitgangspunt dat een schildersdoek een plat vlak is waarop ruimte gesuggereerd kan worden door erop te schilderen. In dit Concetto spaziale (Ruimtelijk concept) op een donkerbruin geschilderd doek lopen de vier tagli van boven naar beneden. Niet verticaal, maar licht gebogen volgen zij de snelheid en natuurlijke beweging van de snijdende arm. Deze handeling vergde een moment van opperste concentratie, waarbij de kunstenaar in een vlotte beweging het doek doorsneed met behulp van een stanleymes. Het ritmische en esthetiserende aspect schuilt in de positie en de breedte van de tagli. Zo wordt de evenwijdigheid van de drie kortere sneden – twee smalle en een bredere – extra in de verf gezet door de langste en breedste snede, die lichtjes afbuigt ten opzichte van het trio. ‘Wanneer ik als schilder aan een van mijn geprepareerde doeken werk, wil ik geen schilderij maken, maar ik wil de ruimte openen, een nieuwe dimensie voor de kunst scheppen, het verbinden van de kosmos, zoals die oneindig uitgestrekt ligt achter het platte oppervlak van het beeld.’ Met andere woorden: door de tweedimensionale ruimte van het doek te doorklieven activeerde de kunstenaar de driedimensionale ruimte van de toeschouwer. Hij opende immers door wormgat-achtige openingen (de tagli of buchi) de blik op een onbestemde zwarte ruimte achter het doek. Die ruimte wordt gesuggereerd door zwart gaas dat het invallende licht van de buitenruimte absorbeert, waardoor het licht vooral valt op de bollende of lichtjes rafelende randen van de sneden op het canvas. Plots is ook het canvas duidelijk een driedimensionaal object, een lichaam. De kunstenaar beschouwde dit optische en gevoelsmatige spel met ruimtelijkheid als een evocatie van oneindigheid. Fontana was de geestelijke vader van het spatialisme, een Italiaanse beweging die de ruimtelijke kwaliteiten van zowel de beeldhouwkunst als de schilderkunst onderzocht. Fontana’s Concetti spaziali spreken tot de verbeelding, wat heeft geleid tot een veelvoud aan associaties. Sommigen menen dat hij met zijn werken alludeerde op de historische Space Race tijdens de Koude Oorlog tussen de Verenigde Staten en de voormalige USSR. Anderen verbinden de tagli met de seksuele daad. Nog anderen zien in Fontana een ongelovige Thomas die met zijn vingers in het lichaam van Christus woelt en lichtjes op de huidflappen duwt, waardoor de wonde niet dichtgroeit. Vanuit kunsthistorisch oogpunt is Fontana vooral een belangrijke vertegenwoordiger van de tweede naoorlogse periode in de abstracte kunst (de jaren 1950 en 1960). Zo sluit zijn werk aan bij de monochroom blauwe werken van Yves Klein, die uitnodigen om in de leegte te springen, of bij de Colorfield Paintings van Barnett Newman. Met zijn baanbrekende Manifesto Bianco en Manifesto Spaziale legde hij al eind jaren 1940 mee de basis voor het werk van Piero Manzoni, de Italiaanse arte povera en de internationale ZERO-beweging van Otto Piene en Heinz Macke. In België was er de G58-beweging van abstracte kunstenaars. Kernfiguren daarvan, onder wie Walter Leblanc en Jef Verheyen, waren tijdelijk ook ZERO-kunstenaars en hadden de monochrome schilderkunst gemeen met Fontana. G58 stelde voor het eerst tentoon in 1958 in het Antwerpse Hessenhuis. Fontana kocht er een werk van Verheyen. In 1962 werkte beide kunstenaars samen en perforeerde Fontana tijdens een opname van het tv-programma Medium een van Verheyens doeken op theatrale wijze. Fontana was met andere woorden ook een performancekunstenaar.