Hans Memling: biografie

Het begin van Memlings carrière

Memling wordt op zijn laatst in 1440 in Selingstadt in het huidige Duitsland geboren. Hij gaat waarschijnlijk al op jonge leeftijd bij een onbekende Keulse meester in de leer. Zijn leertijd vervolmaakt hij vermoedelijk bij Rogier van der Weyden. Dit kan worden afgeleid uit enkele bronnen. Zo wordt in een inventaris uit 1515 van de huisraad van Margaretha van Oostenrijk een altaarstuk genoemd, waarvan het middenpaneel door ‘Rogiers' is gemaakt en de luiken door ‘maistre Hans'. Dit suggereert dat de twee kunstenaars samen hebben gewerkt. Dit wordt bevestigd door de Italiaan Giorgio Vasari die in zijn Vite, de levensbeschrijvingen van verschillende kunstenaars, schrijft dat Memling een leerling of gezel van Van der Weyden is. Deze samenwerking heeft vermoedelijk tot het overlijden van Van der Weyden op 18 juni 1464 geduurd. Korte tijd later, in 1465, laat Memling zich als poorter inschrijven in Brugge.

Overeenkomsten in ondertekening met Van der Weyden

De stilistische overeenkomsten tussen de beide werken gaan echter nog verder dan op het eerste oog zichtbaar is. Door onderzoek met infraroodreflectografie (IRR) kan de ondertekening - de voorbereidende tekening van de kunstenaar op het paneel - zichtbaar worden gemaakt. De wijze van tekenen van beide kunstenaars is dezelfde: zij geven de vormen en de plooien met lange lijnen in penseel aan, waarna ze de schaduwen met nauwkeurig geplaatste arceringen vastleggen. De donkere schaduwen worden aangegeven met kruisarceringen. Memlings tekenstijl in de Crabbe-triptiek sluit dus nauw aan bij die van Rogier van der Weyden. Dit bevestigt wederom dat de kunstenaars in elkaars nabije omgeving hebben gewerkt. Later als Memling zijn ondertekeningen met een droog materiaal gaat aanbrengen, gaat hij sneller werken, waardoor zijn tekeningen losser worden. Ook komt het dan steeds vaker voor dat hij veranderingen tijdens het tekenproces aanbrengt.

Ondanks de grote stilistische overeenkomsten in verflagen en in de ondertekening van zijn vroege werken, is Memling nooit een slaafse navolger van Rogier van der Weyden geweest. De Annunciatie is bijvoorbeeld vernieuwend omdat het een ‘levende' grisaille is. Als nabootsing van de gebeeldhouwde altaarstukken was het in de vijftiende eeuw gebruikelijk geworden om op de buitenzijde van de luiken van geschilderde altaarstukken de voorstelling in grisaille uit te voeren. Memling borduurde voort op deze traditie, maar week er van af door de hoofden, handen, voeten, de staf, de lelie en de majolicavaas in kleur uit te werken, terwijl hij de kleding wel volledig wit hield. Hierdoor wekte hij de figuren tot leven.

Memling in Brugge

Memling was al spoedig na zijn vestiging te Brugge in 1465 één van de succesvolste kunstenaars van de stad. Dit blijkt onder andere uit de vroegste opdracht die van Memling nog bekend is. Het betreft het indrukwekkende Laatste Oordeel (Nationaal Museum, Gdansk), dat de Florentijn Angelo Tani in 1467 bij Memling bestelde. Dit altaarstuk dat in geopende toestand ruim 220 cm hoog en 300 cm breed meet, is één van Memlings grootste opdrachten en indrukwekkendste prestaties. Uit deze opdracht blijkt dat Memling al snel bekendheid genoot toen hij zich had gevestigd in Brugge. Dit kwam mogelijk voort uit zijn samenwerking met Van der Weyden.

De jaren zeventig waren waarschijnlijk Memlings meest voorspoedige jaren. Dit blijkt onder andere uit het feit dat hij genoemd wordt tussen de 247 rijkste burgers van Brugge die in 1480-1 hun oorlogslening aan Maximiliaan van Oostenrijk kregen terugbetaald. Deze voorspoed had Memling te danken aan de vele opdrachten die hij kreeg van leden van religieuze instellingen (zoals het Sint-Janshospitaal), van de gegoede burgerij en een enkele keer van de aristocratie. Zover bekend, heeft Memling nooit opdrachten van de Stad Brugge ontvangen.

Portretten

In deze periode vormen de portretten één van de belangrijkste onderdelen van Memlings productie; één derde deel van het bewaarde oeuvre van de kunstenaar bestaat uit portretten. De populariteit van zijn portretten is waarschijnlijk te wijten aan de invulling die Memling gaf aan het bestaande portrettype. Memlings portretten vielen vooral bij Italiaanse opdrachtgevers in de smaak.

Daarnaast heeft Memling in het Antwerpse portret de horizon in het midden van het beeldvlak geplaatst. Hierdoor ontstaat er een tweedeling in het vlak; het gedetailleerde, uitgewerkte hoofd is voor de monotone blauwe hemel afgebeeld, terwijl de sobere zwarte kleding voor het nauwkeurig uitgewerkte landschap is geplaatst. Hierdoor ontstaat een evenwichtige compositie die nergens saai is.

Over de identiteit van de afgebeelde man is veel gespeculeerd. De munt met de beeltenis in de hand, in combinatie met de laurierbladeren en de palmboom in het landschap hebben recent tot de suggestie geleid dat de Florentijn Bernardo Bembo is afgebeeld. Deze humanist had een grote muntenverzameling en gebruikte als embleem laurierbladeren en de palmboom. In 1473 verbleef hij in Brugge en heeft hij dus de gelegenheid gehad een portret bij Memling te bestellen. Deze identificatie, die erg aannemelijk is, toont dat Memling portretten schilderde voor de Italianen die in Brugge verbleven. Behalve dit portret zijn de Triptiek van Benedetto Portinari (Gemäldegalerie, Berlijn) en Portret van een man (Folco Portinari?) (Galleria degli Uffizi, Florence) hier eveneens voorbeelden van.

De jaren tachtig

Memlings laatste grote opdrachten

Tegen de tijd dat Memling dit altaarstuk voltooide, had hij waarschijnlijk zijn laatste drie grootschalige opdrachten al aangenomen. Het gaat om het Reliekschrijn van de heilige Ursula (Sint-Janshospitaal), het grootschalige Retablo Mayor voor de Santa Maria in Nájera, Spanje en de Triptiek met de Passie (Sankt-Annenmuseum, Lübeck). De laatste twee werken behoren, samen met het al eerder genoemde Laatste Oordeel in Gdansk en het Johannesretabel uit Brugge, tot de grootschaligste werken uit Memlings oeuvre. Opvallend is dat deze werken net als het Laatste Oordeel voor de buitenlandse markt heeft gemaakt en in het geval van het Lübeckse altaarstuk ook aanpaste aan de traditie op de plaats van bestemming. De Triptiek met de Passie schilderde Memling voor het altaar in de kapel van de familie Greverade in de Lübeckse kathedraal. Als enige werk in het oeuvre van Memling heeft het altaarstuk dubbele luiken. Dat houdt in dat het altaarstuk twee paar luiken heeft waardoor het op drie verschillende manieren kan worden getoond. Deze opbouw van het altaarstuk is waarschijnlijk op andere Lübeckse voorbeelden gebaseerd.

Het is daarentegen onduidelijk hoe het altaarstuk van Nájera er van oorsprong uit heeft gezien. Behalve de drie panelen met Christus met zingende en musicerende engelen (Retablo Mayor) (Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen) die bewaard zijn gebleven, blijkt uit een achttiende-eeuwse dagboeknotitie dat de Hemelvaart van Maria en de heiligen Vitalis, Agricola, Prudentius en Benedictus waren afgebeeld. Gezien het feit dat het klooster gewijd was aan Onze-Lieve-Vrouwe hemelkoningin was de kroning van Maria waarschijnlijk ook afgebeeld. Hoewel de constructie van het altaarstuk niet duidelijk is, is wèl duidelijk dat het een erg groot altaarstuk moet zijn geweest. Alleen de Antwerpse panelen zijn al 165 cm hoog en meten samen al meer dan 670 cm breed. Het is dan ook zeer waarschijnlijk, alleen al vanwege de omvang, dat leerlingen hieraan hebben meegewerkt.

Navolgers van Memling

Als Memling op 11 augustus 1494 sterft, is hij een gevierd kunstenaar in binnen- en buitenland. Toch blijkt uit het feit dat hij op het kerkhof van de Sint Gilleskerk wordt begraven en niet in de kerk, dat hij niet tot de rijke elite behoorde. Zijn kunst, in stijl, composities en kleurgebruik, wordt door veel kunstenaars nagevolgd. Enkele van zijn directe navolgers zijn de anonieme kunstenaars die onder de noodnamen Meester van de Ursula-legende en de Meester van de Lucia-Legende bekend zijn. Van hen bevinden zich verschillende werken in de collecties van KMSKA en het Groeningemuseum. Daarnaast is de invloed van Memling ook in meer of mindere mate in het werk van Gerard David, Joos van Cleve, Quinten Metsys en Pieter Pourbus terug te vinden. Door de invloed die Memling op deze verschillende kunstenaars heeft uitgeoefend, kan gesteld worden dat Memling een bepalende rol heeft gespeeld voor de ontwikkeling van de Brugse schilderkunst.

Tekst: Anne van Oosterwijk

Bibliografie

Maryan W. Ainsworth, ‘Hans Memling as a draughtsman', in: Dirk de Vos (ed.), Hans Memling, essays, Brugge 1994, pp. 78-87.
Maryan W. Ainsworth, ‘Spaarzame middelen, opmerkelijke resultaten. De schildertechniek van Memlings portretten', in: tent.cat. Portretten van Hans Memling, Till-Holger Borchert (ed.), Brugge 2005, pp. 92-111.
Till-Holger Borchert, 'Le dessin sous-jacent chez Memling', in: tent.cat. Hans Memling au Louvre, Parijs 1995.
Till-Holger Borchert, tent.cat. Portretten van Hans Memling, Brugge 2005.
Lorne Campbell, ‘Memling en de Oud-Nederlandse portrettraditie', in: tent.cat. Portretten van Hans Memling, Till-Holger Borchert (ed.), Brugge 2005, pp. 48-67.
Dirk de Vos (ed.), Tent.cat. Hans Memling, Brugge 1994.
Dirk de Vos, Hans Memling, Het volledige oeuvre, Antwerpen 1994.
Dirk de Vos, ‘Hans Memling', in: Dictionary of Art, Jane Turner (ed.).
Dagmar Eichberger, Leben mit Kunst, wirken durch Kunst, Turnhout 2002
Maximiliaan P. J. Martens, ‘De opdrachtgevers van Hans Memling', in: Dirk de Vos (ed.), Hans Memling, essays, Brugge 1994, pp. 14-29.
Maximiliaan P.J. Martens (ed), tent. cat. Brugge en de Renaissance, Van Memling tot Pourbus, 2 dln., Brugge 1998.
Paula Nuttall, ‘Memling en het Europese renaissanceportret', in: tent.cat. Portretten van Hans Memling, Till-Holger Borchert (ed.), Brugge 2005, pp. 68-91.
C. Périer-D'Ieteren, 'La technique de Memling et sa place dans l'evolution de la peinture flamande du XVe siècle', in: Dirk de Vos (ed.), Hans Memling, essays, Brugge 1994, pp. 67-77.
M. Rohlman, Auftragskunst und Sammlerbild. Altniederländische Tafelmalerei im Florenz des Quattrocento, Alfter 1994.
Michael Wolfson, ‘Den Duytschen Hans Memling and German panel painting of the mid-fifteenth century', Dirk de Vos (ed.), Hans Memling, essays, Brugge 1994, pp. 9-13.