James Ensor - du Moi universel

Een zelfportret is een zeer kwetsbaar genre. Het daagt een kunstenaar uit omdat de manier waarop die zichzelf in beeld brengt, erg veel vertelt over de gemoedstoestand. Evengoed kan het een strijd tonen die de kunstenaar levert met zichzelf tegenover de buitenwereld en de graad van zelfzekerheid die mee in het portret sluipt. Een zelfportret is slechts een momentopname. Soms is een zelfportret niet meer dan een handige manier om zich als kunstenaar te ‘oefenen’ in het portretgenre, omdat het ‘zelf’ altijd dichtbij is om model te staan. Een zelfportret kan deel uitmaken van een hele reeks die de kunstenaar kort na elkaar tekent of schildert. James Ensor (1860-1949) heeft zijn hele carrière lang zelfportretten gecreëerd [2]. Honderden keren zien we de kunstenaar zichzelf weergeven, soms centraal geportretteerd, soms deel van een tafereel. Soms in volle ernst, vaak ironisch, of met de nodige zelfspot. Mieke Mels (curator/onderzoeker Mu.ZEE) licht graag twee portretten toe van de kunstenaar uit de collectie van Mu.ZEE.

In die zin kunnen de cirkelfragmenten ook als een spiegel worden opgevat. Prof. Dr. Marcel De Maeyer (1920-2018) formuleerde in 1964 volgende bedenkingen, nadat hij het idee van ‘overschilderen’ met frivole elementen had geopperd: “Nergens is hij zo lokkend en gesloten, schijnt hij zo ernstig en ironisch, zo zelfbewust en grillig, zo nabij en tevens zo veraf. In geen ander portret intrigeert ons zo zijn gecompliceerde persoonlijkheid. […] de kijker voelt zich meteen slechts voor een spiegelbeeld geplaatst en op afstand gehouden. Hij ervaart dat een werkelijke dialoog onmogelijk is, omdat de kunstenaar hier slechts aan zelfbespiegeling doet; dat de cirkel die hij rondom zichzelf heeft getrokken hem ook isoleert.[3]” Ensor kijkt in de spiegel en wij als toeschouwer komen er niet of nauwelijks aan te pas. Hij kijkt niet naar ons maar naar zichzelf.

Zelfvertrouwen versus ironie en zelfspot, ongemak en onzekerheid. Zowat alle emoties passeren de revue wanneer we naar deze zelfportretten kijken. Ensor was op het toppunt van zijn kunnen, maar voelde zich toch geïsoleerd en vaak onbegrepen. We lezen dit zo vaak in tal van essays, en toch wist de man verdomd goed wat hij als kunstenaar waard was. Een zelfportret is een pose, een spel, een opvoering, met zichzelf in een glansrijke hoofdrol.

Mieke Mels
December 2022
Oostende

Voetnoten

[1] Ensor, J. in Discours pour la réception à l’Académie Royale de Belgique, 1925, ‘James Ensor, mes écrits’, p. 96, 1974)

[2] De allereerste gekende tekening is Zelfportret als Arabier (1877).

[3] De Maeyer, M., James Ensor - Ensor met bloemenhoed, in ‘Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen’, 1964.

[4] Hoozee, R., Bown-Taevernier, S., Heijbroek, J.F., Ik, James Ensor, Tekeningen en prenten, Uit. Museum voor Schone Kunsten, Gent & Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum, Amsterdam, 1987.

[5] Vrije adaptatie van een quote van James Ensor : « Fétis m'égratigne de ses vieux ongles cassants. », in Discours prononcé au banquet offert à Ensor par « La Flandre Littéraire », 1922, ‘Mes écrits’, p. 76 (uitg. 1974, Liège)

Bronnen

Ensor, James, Mes écrits

Hostyn, Norbert. Ensor, de verzameling van het Museum voor Schone Kunsten Oostende. Gent-Amsterdam: Ludion, 1999.

De Maeyer, Marcel. 'James Ensor, Ensor met de bloemenhoed', Openbaar Kunstbezit Vlaanderen, 1964: p16-16a., okv.be.

Ollinger-Zinque, Gisèle, Ensor: een zelfportret, Laconti, Brussel, 1976.

Hoozee, R., Bown-Taevernier, S., Heijbroek, J.F., Ik, James Ensor, Tekeningen en prenten, Uit. Museum voor Schone Kunsten, Gent & Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum, Amsterdam, 1987.