Restauratie
Restauratie De Annunciatie, 13e eeuw, glasraam, Museum Mayer van den Bergh
De restauratie van een glasraam is een uiterst broos proces, waarbij het kunstwerk een losse puzzel wordt die stap voor stap opnieuw in mekaar gezet moet worden. Het glasraam stond al geruime tijd op de verlanglijst van de internationaal gerenommeerde glasrestaurateur Joost Caen. Op vijf maanden tijd realiseerde Joost Caen de complexe restauratie en werkte hij voor het materiaal-technisch onderzoek intensief samen met het interdisciplinaire team van Geert Van der Snickt en Koen Janssens van de Universiteit Antwerpen. Zij pasten voor het eerst de techniek van de MA-XRF-scanner toe op een glasraam.
Na de zorgvuldige verwijdering van het glasraam uit het buitenraam van de museumzaal verliep het materiaal-technisch onderzoek in twee fases: een visueel en microscopisch onderzoek, met tekeningen van de binnen- en buitenkant, waarop de schildering, de loodlijnen, de staat van het glas - inclusief breuken, breukloden en glascorrosie – worden aangeduid en gefotografeerd, en de macro-XRF-scanning die authenticiteit en originaliteit van de verschillende glasstukjes in kaart brengt en de aanwezige materialen (onder meer het glas zelf en de glasverf) chemisch analyseert.
Het glasraam bestaat uit 92 aparte glasstukken van drie verschillende glastypes. Opvallend is dat het glas voor de uitbeelding van Maria van een veel hogere kwaliteit is dan het gebruikte glas van de engel. Het glas van het gelaat van Maria is kleurloos, waardoor ze maagdelijk wit oogt. Haar blauwe mantel is eveneens van uitzonderlijk hoge kwaliteit en de oranje kleur van haar gewaad is opmerkelijk zeldzaam voor die tijd.
De bevindingen van het onderzoek worden binnenkort gepubliceerd.
Na het onderzoek wordt het slordige loodnet uit de jaren 1970 verwijderd en start de eigenlijke restauratie. Op de werktafel blijft een reeks losse stukjes glas over, die één voor één gereinigd worden en ontdaan van lijmresten. In samenspraak met specialisten en de Topstukkenraad wordt de aanpak bepaald: de stukjes glas worden gereinigd, verlijmd en geretoucheerd waar nodig. Op enkele plaatsen worden nieuwe stukjes glas, analoog aan de kleur van het bestaand glas, toegevoegd om lacunes te vullen en de leesbaarheid van het kunstwerk te bevorderen. Deze techniek is toegepast in het gewaad van de engel, de bidstoel en in de achtergrond. Nadien wordt de losse puzzel opnieuw in elkaar gezet tot een schitterend glasraam.
Het glasraam met de voorstelling van De Annunciatie is vervaardigd in de regio van Parijs op het einde van de 13e eeuw. De maker, opdrachtgever en de oorspronkelijke bewaarplaats zijn niet bekend. Vanaf de 18e eeuw duikt het glasraam op en prijkt het in het roosvenster van de zuid-façade van de Parijse Notre-Dame. Een eeuw later wordt onder leiding van Eugène Viollet-le-Duc (1814-1879) het zuidportaal 15° gedraaid en heropgebouwd, om eerdere verzakkingen tegen te gaan. Aan deze opdracht werkt ook Parijzenaar Alfred Gérente (1821-1868) mee als verantwoordelijke voor de glasramen. Zijn reputatie is niet onbesproken: rond 1860 verwijdert hij een aantal glasramen uit het roosvenster en vervangt ze door exacte kopieën. De authentieke exemplaren verkoopt Gérente in de handel. Het glasraam met de voorstelling van De Annunciatie komt in de Parijse collectie van Carlo Micheli (1809-1898) terecht.
Carlo Micheli was een beeldhouwer en mouleur met een indrukwekkende collectie van 435 middeleeuwse kunstwerken. Na zijn dood kocht Fritz Mayer van den Bergh in 1898 zijn verzameling aan. Naast het glasraam verwierf Fritz onder meer ook de paneeltjes Antwerpen-Baltimore (Geboorte en de Verrijzenis van Jezus met de heilige Christoffel op de achterzijde), het Kerstwiegje, het Passieretabel van Borreman, het Epitaaf van Philippe de Mézières en de Zuilbeelden uit Châlons-sur-Marne.
De documentaire ‘Een wereld achter glas’ toont het complexe restauratieproces van dit glasraam. Je ziet restaurateur Joost Caen aan het werk en ontdekt hoe dit kunstwerk van Parijs in Antwerpen terecht is gekomen.